مونو گرافی روستای خیارج[1]

وجه نامگذاری و پیشینه خیارج

نام امروزی روستا خیارج (khiaraj)است که به زبان محلی خیاره  (khiarah)خوانده می شود.

یاقوت حموی در معجم البلدان (ج2) از آن به خیازج  (khiazaj)یاد می کند: « خیازج به کسر الخاء ثم یاء و فتح الزای و جیم، من قری قزوین» در جائی دیگر در همان منبع به خیزج (khizaj) تعبیر شده است.

عبدالمؤمن بغدادی در مراصد الاصداع خیازج را برگزیده است: « خیازج بکسر الخاء والزای بعد الالف و الجیم من قزوین»؛ و حمد الله مستوفی قزوین در نزهة القلوب آورده: « تومان سلطانیه و قزوین، اگر چه این تومان در اول به قزوین منسوب بود، چون در این چند سال شهر سلطانیه را انشاء فرمودند، و دار الممالک ایران شد،(در زمان ایلخانیان) آن را مقدم دانستن اولی بود، و در این تومان نه پاره شهر است، و حقوق دیوانی قزوین به تنها مقرر است به مبلغ پنج تومان و نیم، که به دفتر دیوانی در آمده، و ولایتش کما بیش سیصد پاره دیه و مزرعه است و در آن دیه ها معتبر است چون، فارسجین، خیارج و ... و آن ولایات را نیز پنج تومان ونیم حقوق دیوانی است و..».

 علاوه بر آن در اکثر منابع و کتب موجود از جمله ریاض العلماء، مینودر،التدوین فی اخبارقزوین، تحفه سامی، تاریخ گزیده، الذریعه، طبقات الشیعه، ریحانة الادب و... نام امروزی روستا که همان خیارج است به کار رفته، اگر چه در برخی منابع نامهای دیگری نیز بکار رفته و به صورت های خیارج، خیازج، خیزج، خیرج، خیاره، کیاره، خیارک، خیارگ و... نامیده شده است، لکن معنای خاص و واحدی برای آن بیان نشده اشت.

لغت نامه دهخدا واژه «خیاره» را به معنی دارای اختیار و مستقل بیان کرده است؛ در مفاهیم حقوقی نیز «خیار» به معنی انتخاب و اختیار  استفاده شده است، همچون خیار غبن، خیار مجلس و ....

معنی دیگری که از نام روستا مستفاد می شود، این که «خیار» به کسر الخاء را مجموعه ای از خیرها یا افراد خیر بدانیم، بر وزن فعال، همچون کبار به معنی بزرگان، گو اینکه معنی اخیر احتمالاً ریشه ای قدیمی و باستانی هم می تواند داشته باشد، و بر گرفته از واژه های «خوار» یا «کئار» به معنای خوب باشد که در اثر گذشت زمان «واو» تبدیل به «یاء» شده و خوار به خیر، و به این صورت «خیار» را می توان به مجموعه ی خوب ها و خیرها اطلاق نمود.

معنی دیگری که به ذهن متبادر می شود، این که ممکن است، با توجه به وضعیت کشاورزی منطقه (زمین های خیارج) که هر ساله صیفی جات و از جمله خیار فراوان کشت می شده، این اسم به همان اعتبار استفاده شده باشد، و معانی دیگری که ممکن است با تتبع بیشتر بتوان برای آن اختیار کرد.

جهانگرد معروف «شاردن» در سیاحت نامه خود(ص49) در توصیف خیارج می گوید: « کیاره قصبه ی بزرگی می باشد و در وسط دشت زیبا و مصفایی واقع شده است، .. در آن کاروان سرائی وجود ندارد، ولی در این قصبه 15 تا 20 باب خانه و باغچه بزرگ وجود دارد که صاحبانش درِ آن ها را به روی عابرین و واردین باز گذاشته اند و برای سکونت و استراحت مسافرین تخصیص داده اند و بسیار نظیف و تمیزتر از کاروان سرا ها می باشد، وسایل استراحت در این منازل کاملاً آماده و مهیا می باشد و خیلی خوب و عالی  است، ولی توقف در آنها برای عابرین بسیار گران تمام می شود».

در لغت نامه دهخدا جلد6 رویه 8933 آمده است: « خیارج [رَ] (اخ) قصبه ای است جزء دهستان رامند بخش بوئین زهرا شهرستان قزوین، واقع در 27 هزار گزی باختر بوئین و 18 هزار گزی راه عمومی و 2784 تن سکنه دارد، آب آن از قنات و رودخانه های  خر رود و راه آن مال رو است، ولی ماشین می توان برد، تپه ای مجاور آبادی است که مسجد محل روی آن واقع است، و می گویند سابقاً ساختمانی روی آن بوده که از زمان های قدیمی و قبل از اسلام می باشد» (فرهنگ جغرافیایی ایران جلد8).

در خصوص پیشینه و تاریخ دقیق خیارج اسناد و مدارک مکتوب و متقنی در دست نمی باشد؛ اما با توجه به موقعیت باستانی سرزمین قزوین و نیز وجود برخی آثار تاریخی همچون تپه قدیمی خیارج، که آن را از آثار دوران پیش از تاریخ (حدود 3000 سال پیش) می دانند و با توجه به سفالهای بدست آمده که دارای نقوش، شکلها و خطوط موازی و افقی و مویی شکل است و نیز سفال های دارای لعاب آبی رنگ، احتمال این است که این تپه مربوط به دوره اشکانیان باشد را تقویت می کند.

همچنین با توجه با رواج زبان تاتی که از زبانهای باستانی (مادی) ایران است، می توان خیارج را از مناطق باستانی به حساب آورد.

شایان ذکر است که میراث فرهنگی قزوین در راستای ثبت آثار تاریخی استان، تپه تاریخی خیارج را مورد بازدید و بررسی کارشناسی اولیه قرار داده است که با توجه به آثار بدست آمده همچون سفال ها و ... در حال حاضر آن را به دوره های تاریخی و اسلامی نسبت داده است؛ ضمناً تپه ی مذکور به شماره 5799 در تاریخ 25/3/81 در لیست آثار باستانی استان قزوین ثبت شده است.

در منبعی دیگر در مورد خیارج آمده: « فرمان محمد شاه قاجار درباره ی واگذاری خیارج قزوین به عنوان تیول به فرزندانش علیقلی میرزا و عباسقلی میرزا و ابلاغ آن به حکمران قزوین؛ سند شماره 1:

شکوه ملک و دولت زینت آئین و دین آمد محمد شاه غازی صاحب تاج و نگین که بنا به کمال توجهات پادشاهانه و عنایات ملوکانه در باب نور چشمان ارجمند کامکار علیقلی میرزا و عباسقلی میرزا را از ابتدای هذا السنه تخاقوئیل! و ما بعدها قریه خیارج من اعمال قزوین را که خالصه دیوان است و مالیات دیوانی آن از تفصیل زیر است، در عوض مواجب تیول آن جا رحمت و عنایت فرمودیم، هزار و پانصد و بیست و چهار تومان و پنج هزار و نه عباسی؛ همه ساله منافع و مداخل آنجا را اخذ و بازیافت نمایند و صرف مخارج خود نموده و درعوض مواجب نور چشمان معز الیها محسوب آید، مقرر آن که حاکم دارالسلطنه ی قزوین به نحوی که امر و مقرر شده است، قریه ی ، مذکور را به آنها واگذار و مفوض داشته، حواله و اطلاق به آنجا نکند، المقرر عالیجاهان و مجدد همراهان، جلالت الشاهان و مقرب الخاقان، مستوفیان فرمان همایون را ثبت نمایند و در عهده شناسند»  (تحریر شد فی شهر ذیحجه 1252 بسجع مهر نناصرالدین شاه قاجار)